Mülkiyetin kapsamını oluşturan yetkilerin bazılarının ayrılarak bağımsızlaştırılması ve bir hak olarak özgülenmesidir.
Ayni haklar temelde tam yetki veren ve sınırlı yetki veren ayni haklar olarak ikiye ayrılır. Tam yetki veren ayni hak mülkiyet hakkıdır. Sınırlı yetki veren ayni haklar ise işte bu sınırlı ayni haklardır.
Bu ayni hakların ‘sınırlı’ diye ifade edilmesi birilerine karşı ileri sürülüp sürülememesini etkileyen bir durum değildir. Bu konuda getirilen bir sınırlama söz konusu değildir, bu haklar da mülkiyet hakkı gibi bir ayni haktır. Mutlaktır, herkese karşı ileri sürülebilir, herkesin saygı duyması istenir. Sınırlı denmesinin sebebi mülkiyet hakkının tanıdığı yetkilerin bir kısmından ibaret olmasıdır. Yani buradaki sınır eşya üzerinde sağladığı hakimiyetin kapsamına ilişkindir.
- İrtifak hakları eşyayı kullanma ve yararlanma yetkisi verirken, mülkiyet hakkı kullanma ve yararlanma yetkisinin yanında tasarruf yetkisi de verir. Yani bir irtifak hakkı sahibi eşyayı satamazken, mülkiyet hakkı sahibinin bu yetkisi de vardır.
- Taşınmaz yükü ile ise taşınmaz malikine, mülkü dolayısıyla hak sahibine bir edimde bulunma borcu yükleyen sınırlı ayni hak kastedilir. Bu borcun güvencesi taşınmazın kendisidir. Mesela malik belli bir miktar ürün verme borcu altına giriyor. Bu borç ödenmezse hak sahibi taşınmazı paraya çevirerek alacağına kavuşabilir.
Taşınmaz yükü irtifaklarla rehinler arasında bir yerdedir.
- Rehnin taşınır rehni ve taşınmaz rehni olmak üzere iki türü vardır. Taşınmazlardaki rehne ipotek denir.
Rehinler de sınırlı ayni haklardandır. Çünkü alacak ödenmezse, rehin konusu eşya üzerinde rehin hakkı sahibinin tasarruf etme (sattırma) yetkisi vardır.
Sınırlı Ayni Hakların Hukuki Niteliği:
1- Ayni Haklardır, doğrudan hakimiyet sağlar ve herkese karşı ileri sürülebilir.
2- Sınırlı ayni hakkın kurulmasıyla eşya üzerinde bir yük oluşur. Malik, mülkiyet hakkını sınırlı ayni hakkın getirdiği sınır ölçüsünde kullanabilir.
Sınırlı Ayni Hakların Konusu:
Mülkiyetin konusunu oluşturan her şey (taşınır, taşınmaz eşyalar) sınırlı ayni hakların da konusunu oluşturabilir. Bununla birlikte kanun alacak hakları üzerinde de sınırlı ayni hak kurulabileceğini düzenlemiştir. Alacak rehni ve alacak intifası bu noktada ayni hak sayılmayan ‘ayni hak benzeri mutlak hak’lardır.
Peki malik kendi eşyası üzerinde kendisi lehine sınırlı ayni hak sahibi olabilir mi? Evet olabilir. Bu, tapu sicil sistemi çerçevesinde mümkündür. Bu durum iki şekilde gerçekleşebilir.
- Malik kendi taşınmazı üzerinde irtifak hakkı kurabilir.
Madde 782.- Malik kendisine ait iki taşınmazdan biri üzerinde diğerinin lehine irtifak hakkı kurabilir.
Genellikle bunu malik ilerdeki ihtiyaçlarını gözeterek yapar. Bir taşınmaz malikinin A ve B olmak üzere iki araziye sahip olduğunu varsayalım. B arazisi yola yakındır. İki araziye de sahip olan kişi B arazisi üzerinde A arazisi lehine bir geçit irtifakı kurar. Bu irtifakı kurabilmesi için ortada bir taşınmaz olması gerekir ve ayrıca bu irtifakı tapu sicil sisteminde kurmalıdır. Daha sonra malikimiz paraya ihtiyacı olduğunda B taşınmazını satınca hala kendi taşınmazı olan A lehine kurdurduğu geçit irtifakından faydalanabilecektir. Çünkü B taşınmazını alan kişi geçit irtifakıyla yüklü olarak almaktadır.
Bir kişi kendisine bir zamanlar üzerinde irtifak hakkı tanınmış olan araziyi mülk edindiğinde de aynı sonuç ortaya çıkmış olur. Yani malik lehine irtifak hakkı ortaya çıkar.
784’e göre malik isterse kendisi lehine olan irtifak hakkını sildirebilir.
- Malik kendi taşınmazı üzerinde rehin hakkı kurabilir.
İki şekilde gerçekleşebilir.
- Başkasının borcu için taşınmazı üzerinde rehin kuran malik bu rehinle temin edilmiş olan alacağı kazanırsa kendi taşınmazı üzerinde rehin hakkı sahibi olur.
- Malik doğrudan doğruya kendi lehine de rehin kurmuş olabilir.